Columna vertebralis - Omurga

 Columna vertebralis, vertebra- omur denilen kısa kemiklerin ard arda dizilmesi ile meydana gelmiştir.
 Vucut eksenini oluşturur.
 Beş gurup omurdan oluşur.
Vertebrae cervicales-boyun omurları
Vertebrae thoracicae-göğüs omurları
Vertebrae lumbales-bel omurları
Vertebrae sacrales-sağrı omurları
Vertebrae caudales-kuyruk omurları

 Corpus vertebrae
 (1) –Extremitas cranialis (caput vertebrae)
 (2) –Extremitas caudalis (fossa vertebrae) –Crista ventralis
(3)  Arcus vertebrae
 Processus vertebrae
–Processus spinosus (8)
–Processus transversus (15)
 –Processus articularis cranialis (9)
 –Processus articularis caudalis(10)
–Processus mamillaris (13)
 –Processus mamiloarticularis –Processus accesorius (12)
 İncisura et foramina vertebrae
 –Foramen vertebrale (7)
  Canalis vertebralis
–İncisura vertebralis cranialis (6) caudalis (14)
 –Foramen vertebrale laterale (b)
–Foramen inter vertebrale laterale (c)
–Spatium interarculae (a)

Vertebrae cervicales (boyun omurları) 
 Bütün evcil memelilerde 7 tanedir.
 Birinciyle ikinci dışında diğerleri (özellikle 3-5) birbirlerine benzerler.
 Caput vertebrae çok çıkındılı, fossa vertebrae ise o oranda çukurdur.
 Processus spinosus’lar kısa olmakla birlikte büyük ruminant’larda equide’lere göre daha belirgindir.
 Processus transversus’lar genellikle öne ve arkaya uzayan iki çıkıntı halindedir. Yalnızca 6. Omurda üç çıkıntılıdır.
 7. Omur dışında bütün omurlarda foramen transversarium bulunur.
  6. Omur dışında Crista ventralis iyice belirgindir.
  7. Omur en kısadır ve fossa vertebralis’in iki yanında birer fovea costalis caudalis taşır ve bu omurun proc. spinosus’u daha uzundur.

Atlas (birinci boyun omuru)
 Corpus vertebrae kaybolmuş arcus dorsalis (1) ve arcus ventralis’ten (2) oluşan bir halkaya dönüşmüştür.
 Proc. transversus yerine ala atlantis(3) gelişmiştir.
 Ala’ların altında equide’lerde derin bos’ta daha sığ olan fossa atlantis(11)oluşmuştur.
  Proc.spinosus kaybolmuş yerine tuberculum dorsale(4) şekillenmiştir
 Crista ventralis yerine tuberculum ventrale(5) şekillenmiştir
 Halkanın önünde fovea articularis cranialis (7’), arkasında iki adet facies articularis caudais (7) şekillenmiştir.
  Facies articularis caudais ‘lerin alt arasında dens axis için fovea dentis (6) isimli bir çukurluk şekillenmiştir.
  Ala’nın ön köşesinde, fossa atlantis’e açılan delik foramen alare ve bunun iç tarafında kanala açılan delik foramen vertebrale laterale dir.
 Carnivorlarda foramen alare yerini incisura alaris’e bırakır.
 Ala’nın arkasında yer alan delik delik foramen transversarium dur (Ruminant’larda bulunmaz)
Equus : Ala atlantis’ler ventrale doğru büyüdüğünde fossa atlantis çok derindir. For. transversorium bulunur.
Ruminant : Bos’ta ala’lar yatay, ovis’te kenarları daha düşey , caprada yere paraleldir. Her üçünde de for. transversorium bulunmaz.
  Sus : Atlasın genişliği uzunluğunun iki katıdır. For. transversorium ala’nın arka tarafına doğru kaymıştır. Carnivor : Kelebeğe benzer ala’lar yataydır. For. alaris incisura alaris’e dönüşmüştür.

Axis-ikinci boyun omuru-eksen) 

 Corpus’u en uzun olan boyun omurudur.
 Corpus’un önünde dens axis’e(1) dönüşmüştür.  Dens’in sivri olan ucuna apex dentis denir.
  Densin alt yanları facies articularis cranialis (1’) isimli eklem yüzleri ile kaplanmıştır.
 Fossa vertebrae oldukça derindir.
 Proc. articularis cranialis’ler bütün türlerde bulunmaz. Bunların yerini facies articularis cranialis’ler(1’) almıştır.
 Proc. spinosus(4) ve crista ventralis(8) belirgindir.  Ufak olan proc. transversus’lar(6) geriye ve aşağıya yöneliktir.
 Proc. transversus’lar corpus yakınında foramen transversarium’lar(7) tarafından delinmişlerdir.
 İyi gelişmiş olan proc. articularis caudalis’ler (5) üzerinde facies articularis caudalis (5’) isimli yüzler yer alır. İncisura vertebralis cranialis (2) carnivorlarda iyi gelişmiş diğer türlerde for. vertebrale laterale’ye (3) dönüşmüşlerdir. İncisura vertebralis caudalis bütün türlerde mevcuttur.
Equus : Dens’in ucu yuvarlak kürek şeklinde ve üstünde ters T harfine benzer bir kabartı vardır. Facies articularis cranialisler bir çentikle ikiye ayrılmışlardır. Proc. spinosus arkada ikiye ayrılarak proc. articularis caudalis’lere dönüşmüşlerdir.
Ruminant : Dens içi boş yarım silindiri andırır. Facies articularis cranialis’ler birbiriyle geçişlidirler. Proc. spinosus tek parçadır. Proc articularis caudalis’ler mustakilen çıkarlar. 
Sus : Dens küt uçlu silindir biçimindedir. Proc. spinosus oldukça yüksektir ve önden arkaya doğru yükselerek horoz ibiğini andırır.
  Carnivor : Dens küt uçlu silindir biçimindedir. Proc. spinosus crista şeklindedir ve dens’in ucuna kadar uzamıştır. Arka ucunun iki yanında facies articularis caudalis’ler yer alır. İncisura vretebralis cranialis yerine for. vertebrale laterale gelişmemiştir.

3.-7. Vertebrae cervicalis 
Klasik bir omurun bütün özelliklerini taşırlar. Özellikle equide ve ruminantlarda caput vertebrae çok çıkıntılı, fossa vertebrae çok çukurdur. Uzunlukları diğer omurlardan fazladır. Sırt omurlarına doğru gidildikçe kısalırlar. Dorsalden bakıldığında ruminantlarda kare equide’lerde dikdörtgen şeklinde görülürlr. Sus dışındaki türlerde 3.-5. ye kadar olan omurlarda crista ventralis görülür. Proc. spinosus’lar oldukça kısadır. Ruminantlarda equide’lere göre daha belirgindir. Proc. transversus’lar genellikle öne ve arkaya iki çıkıntı halindedirler. Altıncı omurun proc. transversus’u üç çıkıntı halindedir.(lamina ventralis) Yedinci omur dışındakilerde for. transversorium bulunur.(canalis transversorius) İncisura vertebralis cranialis ve caudalis’ler oldukça derindir ve buna bağlı olarak for. intervertebralis lateralis’lerde geniştir. Proc. articularis cranialis ve caudalis’ler oldukça gelişmiştir ve üzerlerinde öndekilerde cranodorsale arkadakilerde caudoventrale yönelik eklem yüzleri yer alır. Carnivor dışındaki türlerde özellikle sus’ta spatium interarcualia’lar oldukça geniştir. Yedinci boyun omuru corpus’u en kısa, proc. spinosus’u en uzun olan boyun omurudur ve fossa vertebra’nın üst yanlarında kaburgalar için birer adet fovea costalis caudalis bulunur. Aynı omurun proc. transversus’u bir yumru oluşturacak kadar küçülmüştür. (tuberculum dorsale)

 Equus : Görünümleri dikdörtgen şeklindedir. Caput ve fossa vertebae’ler belirgindir.
  Ruminant : Görünümleri kare şeklindedir. Caput ve fossa vertebae’ler belirgindir. 
 Sus : Corpus’lar kısa , caput ve fossa vertebae’ler az belirgin, arcus’un eni boyundan geniş, spatium interarcualia’lar geniş, crista ventralis gelişmemiştir. Proc. articularis cranialis’lerde incisura articularis cranialis hizasında delikler bulunur.
 Carnivor : Büyüklük olarak k. ruminant’larınkine benzer. Caput ve fossa vertebae’ler çok belirgin değildir. Proc. articularis caudalis’lerin dorsal yüzünde birer proc. muscularis isimli kas yapışma çıkıntıları bulunur. 7. Omurun caudelinde fovea costalis caudalis’ler bulunmaz.


Vertebrae thoracicae (göğüs omurları) 

 Sayıları 13-18 arasında değişir.
 Corpus’ları ve proc. transversus’ları kısa, crista ventralis küt, proc. spinosus’ları uzundur.
 Geriye doğru uzunlukları artan corpus’ların alt tarafında küt bir crista ventralis gelişmiştir.
 Caput ve fossa vertebralis’ler düze yakındır.
 Corpus’un ön ve arka üst köşelerinde kaburgalar için fovea costalis cranialis ve caudalis isimli çukurlar bulunur (Sonnuncuda sadece cranial olanı bulunur.)
 For. vertebrae’ler geriyedoğru daralırlar.
 Proc. spinosus’lar ilk omurlarda daha uzun, kuvvetli ve geriye yöneliktirler. Göğüsün ilk yarımında uzunlukları artar. Daha sonra geriye doğru alçalarak bel omurlarınki düzeyine iner.
 En yüksek proc. spinosus equide’de 4., ruminant ve sus’ta 3. omurunkidir ve regio interscapularis’e denk gelir. Carnivorlarda ilk yedi tanesi aynı düzeydedirler.
  Equus’ta 16., bos’ta 13. sus ve caprada 12., ovis ve carnivor’da 10. omurun proc. spinosus’u en diktir ve buna vertebra anticlinalis(diaphragmatica) denir.
 Proc. spinosus’un üstünde tuberositas spinae isimli bir yumru şekillenmiştir.
 Kısa olan proc. transversus’lar üzerinde kaburgaların tuberculumları için fovea costalis processus tranvarsi isimli eklem çukurları bulunur.
 Proc. articularis cranialis ve caudalis’ler kaybolmuş yerine arcus’un ön ve arkasında facies articularis cranialis ve caudalis’ler şekillenmiştir. Öndekiler ile proc. transver- sus arasında proc. mamillaris bulunur.

A- Equus’un 3.; B- Equus’un 13.; C- Bos’un 6.; D- Canis’in 7. thoracal omurları.


•Equus : 18 adettirler. Corpus vertebrae’leri kısadır. Proc. spinosus’ları dar ve yüksektir. Serbest uçları kalın, kabarık ve arka kenarlarında birer çentik taşırlar. En dik olanı 16. omurinkidır. Fovea costalis cranialis’ler geniş ve belirgindir.
  •Ruminant : 13 adettirler. Bos’ta corpus equus’a göre uzundur ve makaraya benzer. Proc. spinosus’lar uzun, yassı ve geniştir. Arka kenarı ince ve keskindir. En dik olanı 13. omurinkidir. Fovea costalis cranialis’ler sığ ve yayvandır. İncisura vertebralis caudalis bir kemik köprüyle for. vertebrale laterale’ye dönüşmüştür. K. ruminant’larınkiler büyüklük dışında bos’unkilere benzerler fakat for. vertebrale leterale yoktur.
•Sus : Sayıları genellikle 14, bazen 15 adet olabilir. Corpus vertebrae uzun ve yanlardan basıktır. Proc. spinosus’lar geniş ve yassı, ön ve arka kenarları keskindir. Bunlardan en dik olanı 11. yada 12. omurunkidir. Proc. transversus’ların kaidesinde for. vertebrale laterale dorsale ve ventrale isimli delikler bulunur.
•Canivor : 13 adettirler. Corpus’lar kısa, proc. spinosus’lar ince ve dardır ve uçları küttür. Proc. Spinos’u en dik olan omur 11. dir. Son 2-3 sırt omurunda proc. accesorius bulunur.


Vertebrae lumbales (bel omurları) 

 Sayıları 5-7 arasında değişir.
 Corpus vertebrae’lar boyun omurlarına göre daha küçük ve kısa, göğüs omurlarına göre daha uzundur.
 Caput ve fossa vertebrae’lar oldukça düzdür.
 Crista ventralis son göğüs omurununki gibi küttür.
  Arcus vertebrae, geniş ve yüksektir.
 Proc. spinosus’lar, enli ve öne eğik ve son göğüs omurinkinden alçaktır.
 Proc. transversus’lar yanlara doğru oldukça gelişip uzamışlardır. (proc. costarius da denir.)
  Equide bel omunlarının sondan bir öncekinin proc. transversus’larının arka yüzünde ve sonuncununkilerin hem önünde hem arkasında birer eklem yüzü bulunur.
 Proc. articularis cranialis ve caudalis’ler son göğüs omurunkine benzerler. Ondan farlı olarak öndekiler içe arkadakiler dışa biraz bükülmüştürler
 Son sırt omurlarında olduğu gibi proc. articularis craniali’ler ile proc mamillarisler birleşip proc. mamilloarticularis’leri şekillendirmişlerdir.
  Carnivorlarda arcus’un arka kenarlarında yönleri geiye yönelik proc. accessorius isimli çıkıntılar bulunur.
 İncisura vertebralis‘lerin durumu son göğüs omurinliler gibidir.
 Spatium interarcuale lumbosacrale oldukça geniştir.

•Equus : Sayıları merkep ve arap atında 5, diğer atlarda 6 tanedir. Corpus uzundur. Proc. spinosus’larının yükseklikleri genişliklerinden daha fazladır(5/3 oranında). Proc. mamilloarticularis’ler düzdür ve sagittaldir. Proc. transversus’lar yatay, sonuncunun ön ve arka kenarlarında, sondan bir öncekinini sadece arka kenarında komşu omurunkilerle eklemleşecek birer eklem yüzü bulunur. Spatium interarcuale lumbosacrale diğer türlere göre daha geniştir.
  •Ruminant : Sığır ve keçide da sayıları 6, koyunda 6, bazan 7 tanedir. Büyüklük dışında şekilleri birbirine benzerler. Corpus tipik bir makara gibidir. Proc. spinosus’ların yükseklik ve genişliği eşittir. Proc. mamilloarticularis’ler içe doğru koç boynuzu gibi kıvrılmışlardır. Proc. transversus’lar yatay ve ön ve arka kenarları keskindir.
  •Sus : Sayıları 6, bazen 7 tanedir. Caput ve fossa vertebralis’ler siliktir. Proc. spinosus’ları geniş ve yüksektir(5/4 oranında). Ön ve arka kenarları keskindir. Proc. transversus’lar geniştir, öne ve hafifçe aşağıya doru eğiktir
. •Canivor : Sayıları 7 tanedir. Proc. spinosus’larının yüksekliği genişliğinden fazladır (5/3 oranında). Proc. transversus’lar öne ve aşağıya doğru uzanmışlardır. Arcus vertebrae’nin arka kenarının yanlarında, proc. articularis caudalis’lerin yakınında, proc. accessorius isimli dikensi çıkıntılar mevcuttur.

Vertebrae sacrales (sağrı omurları)

 Sayıları hayvan türlerine göre 3-5 arasında değişir.
  Omurlar arasındaki discus intervertebralis’lerin kemikleşip kaynaşmasıyla os sacrum denen tek kemik haline dönüşmüşlerdir..
 İlk sağrı omur, bir omurun tüm özelliklerine sahip olduğu halde, geriye gidildikçe küçülür ve genel özelliklerinin bir kısmı kaybolur. Sadece sonuncusu bir omurun caudal ucunun gösterdiği özellikleri taşır.
 Genel görünüm itibariyle os sacrum bir üçgeni andırır. Bunun öndeki tabanına basis ossis sacri, arkaya bakan tepesine apex ossis sacri adı verilir.
 Sacrum’un önünde oldukça düzleşmiş bir caput vertabrae ile arkasında oldukça sığ bir fossa vertebrae yer alır.
 Caput vertebrae’nin cranioventralinde aşağı doğru uzanan düzensiz çıkıntıya promontorium denir.  Omurlarda gövdenin altında bulunan görülen crista ventralis bulunmaz. Bu nedenle facies pelvina düzdür.
 Equus’ta yatay, ruminant’larda özellikle bos’ta kemerleşmiş olan facies pelvina üzerinde linea transversae isimli enine çizgiler bulunur.
Proc. transversus’ların kaynaşmasıyla yan taraflarda oluşan bölüme pars lateralis denir. Bunun keskin olan yan kenarına crista sacralis lateralis, geniş olan ön bölümüne ala osis sacri (ala sacralis) denir.
 Ala sacralis’in üst ve arka kenarında leğen kemiği ile eklemleşmek için facies auricularis isimli pürtüklü bir yüz vardır.
Equide’lerde buna ilave olarak ala sacralis’in ön tarafında son bel omurunun proc. transversus’u ile eklemleşmek üzere bir eklem yüzü bulunur.
For. vertebrale laterale’ler biri üste açılan foramina sacralia dorsalia diğeri alta açılan foramina sacralia ventralia olmak üzere iki grup halinde dizilmişlerdir.
Arcus vertebra’lar birbiriyle kaynaşmıştır.
Proc. spinosus’lar sus dışındaki türlerde iyi gelişmiş equide’lerde kaideleri, ruminant’larda tamamı kaynaşmıştır. Bunun sonucu crista sacralis mediana isimli bir kemik pervazı meydana gelmiştir. Sadece ilk omurda proc. articularis cranialis ve sonuncuda proc. articularis caudalis bulunur. Bos’ta proc. articularis cranialis ve caudalis’ler birleşerek sağda ve solda crista sacralis intermedia isimli birer çıkıntı oluşmuştur.












Equus : Sacrum beş adet omurun birleşmesinden oluşmuştur. Facies pelvina düzdür. Ala sacralis’ler yere paralel, üzerlerinde yer alan facies auricularis’ler dorsal'e yöneliktir. Ala’larn ön kenarları son bel omurunun proc. transversus’ları için birer eklem yüzü taşırlar. Proc. spinosus’ların sadece kaideleri kaynaşmış, uçları serbesttir. 
 Ruminant : Bos ve capra’nın sacrumu beş, ovis’inki dört bazan üç veya beş omurun birleşmesinden oluşmuştur. Facies pelvina kanburdur. Ala sacralis’ler yere eğik, üzerinde yer alan facies auricularis’ler caudodorsal'e dönüktür. Proc. spinosus’lar birbirine kaynaşmış ve böylece crista sacralis media oluşmuştur. Proc. articularisler özellikle bos’ta crista sacralis intermedia oluşturacak şekilde birleşmişlerdir.
Sus : Sacrum 4 veya bazan 5 omurun birleşmesinden oluşur. Proc. spinosus’lar yok olmuştur. For. sacralia dorsalia’lar dikkati çekecek kadar geniştir. Ala sacralis’ler yere dik, facies auricularis laterale dönüktür.
   Carnivor : Sacrum üç omurun birleşmesinden meydana gelmiştir. Üstten bakıldığında kareye benzer. Proc. spinosus’lar küçük ve crista sacralis media halindedir. Ala’lar yere dik, facies auricularis’ler laterale bakarlar.

1- Proc. articularis cranialis 2- Caput vertebrae 3- Promontorium 4- Ala ossis sacri 5- For. sacralia ventralia; 6- Apex ossis sacri 7- Linea transversae